Umowy z zakresu robót budowlanych, bardzo często obejmują swymi postanowieniami instytucję wykonania zastępczego. W sytuacjach spornych kończących się postępowaniem sądowym nie rzadko możemy spotkać się z upoważnieniem przez sąd wierzyciela do wykonania robót budowlanych na koszt dłużnika (art. 480 § 1 KC). Wydawać by się mogło, że nie rodzi to żadnego problemu ponieważ zgodnie z zapadłym w sprawie wyrokiem, wierzyciel zleca wykonanie określonych prac wykonawcy zastępczemu, najczęściej na podstawie kosztorysu sporządzonego przez powołanego biegłego, a następnie po rozliczeniu się z wykonawcą zastępczym, obciąża poniesionymi kosztami swego dłużnika. Co jednak w sytuacji, gdy wierzyciel nie dysponuje sumą potrzebną na wyłożenie, aby zapłacić wykonawcy zastępczemu? Czy wierzyciel musi być w posiadaniu takich środków, aby móc zrealizować zapadły w sprawie wyrok?

Otóż wierzyciel nie musi dysponować określonymi środkami. W wypadku braku ich posiadania, bądź też braku chęci przeznaczenia ich właśnie na ten cel, istnieje możliwość skorzystania z dobrodziejstwa wynikającego z art. 1049 § 1 zd. 2 Kodeksu Postępowania Cywilnego, polegającego na żądaniu przyznania przez sąd sumy potrzebnej do wykonania czynności zastępczej.

Zgodnie z treścią niniejszego artykułu: „Jeżeli w samym tytule egzekucyjnym nie postanowiono, że w razie niewykonania przez dłużnika w wyznaczonym terminie czynności, którą może wykonać także inna osoba, wierzyciel będzie umocowany do wykonania tej czynności na koszt dłużnika – sąd, w którego okręgu czynność ma być wykonana, na wniosek wierzyciela wezwie dłużnika do jej wykonania w wyznaczonym terminie, a po bezskutecznym upływie terminu udzieli wierzycielowi umocowania do wykonania czynności na koszt dłużnika. Na żądanie wierzyciela sąd przyzna mu sumę potrzebną do wykonania czynności. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie.”

Mając powyższe na względzie wierzyciel, który w postępowaniu sądowym otrzymał upoważnienie do wykonania czynności na koszt dłużnika (art. 480 § 1 KC), może – na podstawie art. 1049 § 1 zd. drugie KPC – żądać przyznania mu przez sąd sumy potrzebnej do wykonania tej czynności. Wymaga jednak podkreślenia, iż opisane uprawnienie realizowane jest na etapie postępowania egzekucyjnego i orzeka o nim sąd egzekucyjny. Niniejsze ma na celu zachowanie transparentności i ochrony interesów nie tylko wierzyciela ale także dłużnika. Sąd, jako organ egzekucyjny w trakcie prowadzonego postępowania bada sposób i zakres wykonania czynności, oraz wysokości wydatków poniesionych na ten cel. Naturalnym jest, że każdy występując po stronie dłużnika chciałby mieć pewność, iż poniesione przez niego środki na rzecz wykonania zastępczego faktycznie zostaną przeznaczone na realizację zapadłego w sprawie wyroku. Nie trudno wyobrazić sobie liczne nadużycia w tym zakresie, w których to przy braku jakiejkolwiek kontroli, wierzyciel występowałby do sądu o przyznanie mu orzeczonej sumy na poczet wykonania zastępczego, a następnie w ogóle nie dochodziłoby do jego realizacji, bądź realizacja odbywałaby się po znacznie niższych stawkach niż wskazywanych przez biegłego, co oczywiście prowadziłoby do pokrzywdzenia dłużnika i jednoczesnego wzbogacenia wierzyciela.

Egzekucja w trybie art. 1049 § 1 KPC wszczynana jest na wniosek wierzyciela. Dołączany jest do niego tytuł wykonawczy, z którego wynika, że dłużnik ma obowiązek wykonania czynności zastępowalnej. Wniosek egzekucyjny składany jest do sądu, w którego okręgu czynność ma być wykonana.

Postanowienia sądu przyznające wierzycielowi odpowiednie kwoty mogą być traktowane jako zaliczki na wykonanie czynności, a zatem po dokonaniu tej czynności na koszt wierzyciela konieczne jest ich rozliczenie, które następuje w wyniku przeprowadzonej przez sąd weryfikacji zakresu i sposobu wykonania czynności oraz poziomu poniesionych z tego tytułu kosztów. Jeżeli okaże się, że wierzyciel otrzymał łącznie zaliczki w wyższej kwocie niż poniesione wydatki, sąd zobowiąże go do zwrotu nadpłaty dłużnikowi. Jeżeli natomiast zaliczki były niewystarczające, sąd zobowiąże dłużnika do dopłaty określonej kwoty. Zanim jednak sąd jako organ egzekucyjny ostatecznie dokona rozliczenia zaliczek, powinien sprawdzić, czy wykonano czynność zastępowalną, a jeśli tak, to czy wykonano ją w całości, czy w części. W przeciwnym razie w wypadku powstania sporu co do wysokości kosztów wykonania czynności, prawidłowe rozliczenie kosztów staje się w zasadzie niemożliwe do przeprowadzenia.

Podsumowując przyznanie wierzycielowi sumy potrzebnej do wykonania czynności zastępowalnej podlega kontroli sądu, który powinien sprawdzić, czy wykonano czynności i jakie kwoty były na nie wydatkowane. Kontroli takiej może domagać się także dłużnik.